BM Yaptırımları Snapback ile Yeniden Devreye Girdi
Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi (BMGK) 2231 sayılı karar kapsamında yer alan snapback mekanizması, taraflar arasında gece yarısı bir anlaşma sağlanamayınca devreye girdi. İngiltere, Fransa ve Almanya'dan oluşan Avrupalı taraflar (E3) mekanizmayı 28 Ağustos tarihinde tetikledi ve 30 günlük rutin prosedürün sonunda yaptırımlar eski haliyle yürürlüğe girdi.
Diplomasi ve Çağrılar
ABD Dışişleri Bakanı Marco Rubio, Tahran'ı 'iyi niyetle yapılacak doğrudan görüşmeleri kabul etmeye' çağırdı ve BM üyesi ülkeleri İran liderlerine baskı uygulamaya davet etti. İngiltere, Fransa ve Almanya dışişleri bakanları ortak açıklamada, İran'ın nükleer silaha sahip olmamasını sağlayacak yeni bir diplomatik çözüm arayışını sürdüreceklerini belirtti ve Tahran'a 'herhangi bir durumu tırmandırıcı eylemden kaçınması' çağrısında bulundu.
BMGK'de Oylamalar ve Süreç
BMGK'de Güney Kore başkanlığında sunulan ve yaptırımların hafifletilmesini sürdürmeyi öngören tasarı, 19 Eylül tarihinde 4 lehte (Rusya, Çin, Cezayir, Pakistan), 9 aleyhte ve 2 çekimser oyla reddedildi. Ardından Çin ve Rusya'nın 26 Eylül'de önerdiği, yaptırımların 6 ay ertelenmesini isteyen tasarı da aynı oy dağılımıyla kabul edilmedi.
Geçmiş: ABD'nin Çekilmesi ve Anlaşmanın Aşamaları
ABD Başkanı Donald Trump, 2018 yılında ülkesini tek taraflı olarak nükleer anlaşmadan çekti ve ardından İran'a yönelik ağır ekonomik yaptırımları yeniden uygulamaya koydu. Avrupa ülkeleri bu kararı desteklemediklerini belirtse de uygulamada etkin adımlar atılmadı. Buna tepki olarak İran, anlaşmadaki taahhütlerini aşamalı olarak durdurdu; 2020'den itibaren uranyum zenginleştirme oranını anlaşmada belirlenen %3,67'den %60'a kadar çıkardı.
Tahran, yaptırımlar kaldırılırsa nükleer faaliyetlerini yeniden anlaşmayla uyumlu hale getireceğini vurguladı. Taraflar arasında birçok görüşme yapılırken, sürecin en ciddi turları İsrail'in saldırılarından önce Tahran-Washington arasında yürütülüyordu; ancak bu saldırılar müzakere zeminini zayıflattı.
Geri Dönen Yaptırımların Kapsamı
Mekanizmanın işletilmesiyle birlikte 2006-2010 yılları arasında İran’a karşı çıkarılan 1696, 1737, 1747, 1803, 1835 ve 1929 sayılı BMGK kararları yeniden yürürlüğe girdi. Bu kararlar arasında öne çıkanlar:
Silah ambargosu: 2020'de süresi dolan ambargo yeniden yürürlüğe girerek İran’a konvansiyonel silah sevkiyatını yasaklıyor.
Nükleer ve füze kısıtlamaları: Uranyum zenginleştirme, ağır su ve yeniden işleme faaliyetleri askıya alınıyor; nükleer başlık taşıyabilecek balistik füze geliştirme ve fırlatma yasaklanıyor.
Mali ve seyahat yasakları: Yüzlerce kişi ve kuruluşa yönelik varlık dondurma ve seyahat kısıtlamaları geri dönüyor.
Deniz ticareti denetimi: 1929 sayılı karar kapsamında BM üyesi ülkelere İran’a ve İran’dan yapılan sevkiyatları denetleme ve el koyma yetkisi veriliyor; bu da İran gemilerine müdahale ihtimalini artırıyor.
Ekonomik Etkiler ve İç Siyaset
BMGK yaptırımlarının yeniden devreye girmesi sonrası İran tümeni rekor düşük seviyelere geriledi ve ekonomik sıkıntıların derinleşeceği endişesi arttı. Snapback'in işletildiği açıklamasının ardından döviz ve altın kurlarında ciddi yükseliş görüldü; Ağustos ayında dolar kuru yaklaşık 93 bin tümen seviyelerindeyken, serbest piyasada doların satış kuru bugün 110 bin tümen olarak kaydedildi.
Yaptırımların uygulanmasının ardından Meclis bu sabah kapalı oturum düzenledi. Açıklamada İranlı vatandaşların geçim zorluklarının ele alındığı bildirildi. Meclis Başkanı Muhammed Bakır Kalibaf, oturumda 'önemli kararlar alındığını' söyledi ancak ayrıntı vermedi. Dışişleri Bakanı Abbas Erakçi ise yaptırımların geri getirilmesinin ekonomik zararı konusunda 'abartıldığını' savunarak, 'Bunun gerçekleşmesi durumunda bize hiçbir zarar veya hasar vermeyeceğini söylemiyorum. Özellikle ekonomik alanda, miktarı az da olsa bir miktar zarar verebilir.' ifadelerini kullandı.
İran'ın Tepkisi ve Olası Adımlar
İran Dışişleri Bakanlığı yaptırımları 'hukuksuz, temelsiz ve provokatif' olarak niteledi. Yetkililer, Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı (UAEA) ile 9 Eylül'de imzalanan işbirliği anlaşmasının da geçersiz hale geldiğini belirtiyor.
İran Meclisi, BM yaptırımlarının devreye girmesi halinde ülkeyi Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi Anlaşması (NPT)'ndan çekecek bir karar hazırlığında olduğunu duyurdu. Meclis Güvenlik ve Dış Politika Komisyonu Üyesi İsmail Kevseri, NPT'den çekilme konusunun mecliste görüşülerek karara bağlanacağını ve bu konuda büyük ölçüde sonuca varıldığını bildirdi. Kevseri ayrıca, nükleer bomba üretilmesini teklif eden kararın da daha sonra inceleneceğini söyledi.
Bununla birlikte hükümet yetkilileri, dahil olmak üzere İran Cumhurbaşkanı Mesud Pezeşkiyan, NPT'den çıkma teklifine sıcak bakmadıklarını daha önce açıklamışlardı. Meclis Başkanı Kalibaf snapback mekanizmasının işletilmesini 'hukuka aykırı' olarak nitelendirerek, 'Bu kararlar uyarınca İran'a karşı hareket eden herhangi bir ülke, ciddi ve karşılıklı tepkiyle karşılaşacaktır. E3 de bizim tepkimizi görecektir. İran, kendisini bu yasa dışı kararlara bağlı görmüyor.' ifadelerini kullandı.
Gelişmeler, hem bölgesel güvenlik dinamiklerini hem de küresel diplomatik ve ekonomik ilişkileri etkileyecek potansiyelde devam ediyor; taraflar arasında diplomasi kanallarının açık tutulması ve yeni müzakere imkanlarının aranması mesajları sürüyor.
