Menderes, Zorlu ve Polatkan'ın İdamının 64. Yılı
16-17 Eylül 1961 tarihlerinde Türk demokrasi tarihinin en karanlık sayfalarından biri yaşandı. Adnan Menderes, Fatin Rüştü Zorlu ve Hasan Polatkan, Yassıada'da görülen yargılamaların ardından aynı tarihlerde idam edildiler. Bugün bu infazların üzerinden 64 yıl geçti.
Darbe ve Yassıada Süreci
1946'dan itibaren çok partili hayata geçişin ardından, 1950 seçimlerinde yüzde 52,7 oyla iktidara gelen Demokrat Parti (DP), 10. yılında Türk Silahlı Kuvvetleri içinden bazı general ve subayların oluşturduğu Milli Birlik Komitesi tarafından eleştirilmeye başlandı. Komite, DP'nin 'ülkeyi baskı rejimine ve kardeş kavgasına götürdüğünü' iddia ederek 27 Mayıs 1960'ta yönetime el koydu. Anayasa ve TBMM feshedildi, siyasi faaliyetler askıya alındı ve Cumhurbaşkanı Celal Bayar, Başbakan Adnan Menderes ile diğer yetkililer gözaltına alındı.
Yassıada'da başlayan davalar 14 Ekim 1960'ta başladı ve 15 Eylül 1961'de karara bağlandı. Toplam 592 sanık arasında 288 kişi için idam istendi; Yüksek Adalet Divanı 15 sanığı idama mahkûm etti. Celal Bayar, Adnan Menderes, Fatin Rüştü Zorlu ve Hasan Polatkan hakkında verilen idam kararları oy birliğiyle kabul edildi, ancak Bayar'ın cezası yaş haddinden dolayı müebbet hapse çevrildi.
İnfazlar ve Son Anlar
Milli Birlik Komitesi'nin onayının ardından, 16 Eylül 1961'de İmralı Adası'nda Fatin Rüştü Zorlu ve Hasan Polatkan'ın cezaları sabaha karşı infaz edildi. Adnan Menderes ise 17 Eylül 1961'de sağlık raporu alındıktan sonra İmralı'ya getirildi ve aynı gün idam edildi.
İnfaz öncesinde Menderes'in son sözleri arasında 'devletim ve milletime ebedi saadetler dilerim' ifadeleri yer aldı. Önce beyaz gömlek giydirildi; ardından idam sehpasına çıkarıldı ve saat 13.21'de idam edildi. Dönemin süreçleri ve duruşma koşulları, pek çok kesim tarafından ağır eleştirilere konu oldu.
Adnan Menderes: Siyasete Girişi ve İktidar Yılları
Adnan Menderes, Aydınlı bir çiftçi ailesinin çocuğu olarak siyasete 1931 seçimleriyle girdi. Serbest Cumhuriyet Fırkası dönemindeki faaliyetlerin ardından CHP'ye geçti ancak 1945'te CHP'den ihraç edildi. Celal Bayar, Fuad Köprülü ve Refik Koraltan ile birlikte Demokrat Parti'yi kurdu. 14 Mayıs 1950'de DP büyük bir zafer kazanarak yüzde 52,7 oyla iktidara geldi; Menderes 10 yıl boyunca başbakanlık yaptı.
Menderes döneminde iç ve dış politikada önemli değişiklikler oldu: Paralarda Atatürk resminin yeniden basılması, Arapça ezan yasağının kaldırılması ve dini eğitimin bazı sınıflarda isteğe bağlı olarak yeniden başlatılması gibi uygulamalar öne çıktı. Ayrıca 25 Temmuz 1950'de Kore'ye asker gönderilmesi kararı alındı; Türk askerinin Kore'deki başarısı, ülkenin 1952'de NATO'ya tam üye kabul edilmesinde etkili oldu.
Ekonomide liberal politikalar uygulayan Menderes hükümetleri, ithalat kısıtlarını gevşetti, kredi faizlerini düşürdü ve yabancı sermaye girişini teşvik etti. Bu dönemde yeni sanayi tesisleri kuruldu, 1954'te Türkiye Vakıflar Bankası kuruldu ve GSMH yılda ortalama yüzde 9 büyüdü.
Fatin Rüştü Zorlu: Dış Politika ve Son Mektup
Fatin Rüştü Zorlu, 1912'de İstanbul'da doğdu. Galatasaray Lisesi, Paris Siyasi İlimler Mektebi ve Cenevre Hukuk Fakültesi mezunu olan Zorlu, 1954 seçimlerinde DP'den Çanakkale milletvekili seçildi ve 1957-1960 yılları arasında Dışişleri Bakanı olarak görev yaptı. Kıbrıs sürecinde etkin rol üstlendi.
Yassıada davalarında diğer dosyalarla birleştirilen Zorlu, 16 Eylül 1961'de idam edildi. İnfaz öncesinde ailesine yazdığı mektupta yakınlarına sükûnetli olmalarını öğütledi. Zorlu, idama giderken ellerinin önden bağlanmasını talep etmiş, ancak bunun kanunen mümkün olmadığı kendisine bildirilmiştir.
Hasan Polatkan: Maliye ve Son Anlar
Hasan Polatkan, 1915'te Eskişehir'de doğdu. İstanbul Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Maliye Bölümü mezunu olan Polatkan, 1946'da milletvekili seçildi; Menderes hükümetlerinde Çalışma Bakanı ve ardından Maliye Bakanı olarak görev yaptı. 27 Ekim 1957'de yapılan seçimlerde dördüncü kez milletvekili seçildi ve darbeye kadar bu görevi sürdürdü.
Polatkan sorgu ve yargılama sürecinde ailesinin gördüğü kötü muameleleri aktardı; infaz öncesi son sözleri 'Karıma ve çocuklarıma söyleyin, suçsuzum. Allah'a ve vicdanıma güveniyorum' oldu. İnfaz anında ise 'İp, gömleğimin üzerinde kalmasın' dedi.
Yassıada Yargılamalarının Eleştirileri
Yassıada'daki duruşmalar ve idam kararları yoğun eleştiriyle karşılandı. Duruşma koşulları, sanıklara muamele biçimi ve savunma haklarının kısıtlanması kamuoyunda tartışma yarattı. Yargılamalar sırasında 592 kişiden 288'i için idam talep edilmiş ve 15 sanık idama mahkûm edilmişti. Birçok yabancı lider ve devlet, idamların durdurulması için çağrıda bulundu; ancak Komite yalnızca sınırlı aflar uyguladı.
İtibar İadesi ve Anma
TBMM, 11 Nisan 1990'da kabul edilen kanunla Menderes ile idam edilen arkadaşlarının itibarlarını iade etti. Aynı kanun uyarınca 17 Eylül 1990'da naaşları İmralı'dan alınarak İstanbul Vatan Caddesi'ndeki anıt mezara devlet töreniyle taşındı. Yassıada ise darbenin 60. yıl dönümünde 'Demokrasi ve Özgürlükler Adası' adıyla yeniden düzenlendi.
16-17 Eylül 1961 tarihlerinde yaşananlar, Türkiye'nin yakın tarihinde derin izler bıraktı. Menderes, Zorlu ve Polatkan'ın yaşamları, icraatları ve uğradıkları son, ülkenin demokratik belleğinde tartışılmaya devam ediyor.
