Haftanın Tarihine Bakış (15-21 Eylül)
Bu hafta, Türkiye tarihinin dönüm noktalarından Adnan Menderes'in idamı ve Mustafa Kemal'e verilen Gazi ünvanı gibi ağır ve simgesel olayların yıldönümlerini kapsıyor. 1950 sonrası demokrasinin sancıları, 1920'lerin milli mücadelesinin onurlandırılması ve 15-21 Eylül arasındaki çeşitli uluslararası ve kültürel gelişmeler bir arada anılıyor.
Adnan Menderes, 27 Mayıs Darbesi ve Yassıada Süreci
Türkiye demokrasisi, 1950 seçimlerinde %52,7 oyla iktidara gelen ve 10 yıl başbakanlık yapan Adnan Menderes'in 17 Eylül 1961'de idam edilmesiyle tarihin en kara günlerinden birini yaşadı. 27 Mayıs 1960'ta, Türk Silahlı Kuvvetleri içinden bazı general ve subayların oluşturduğu 38 kişilik Milli Birlik Komitesi yönetime el koydu. Aynı darbe sürecinde Menderes, Kütahya'da yurt gezisindeyken Albay Muhsin Batur tarafından gözaltına alınarak Ankara'ya götürüldü ve Yassıada'ya kapatıldı.
Yassıada yargılamaları 14 Ekim 1960'ta başladı ve 15 Eylül 1961'de karara bağlandı; kararların ardından 17 Eylül 1961'de Menderes idam edildi. TBMM tarafından 11 Nisan 1990'da kabul edilen kanunla Menderes ile idam edilen arkadaşlarının itibarları iade edildi ve cenazeler 17 Eylül 1990'da İmralı'dan alınarak devlet töreniyle İstanbul Vatan Caddesi'ndeki anıt mezara taşındı.
Mustafa Kemal Paşa'ya Mareşal Rütbesi ile 'Gazi' Ünvanı
Sakarya Meydan Muharebesi'nin kazanılmasının ardından, Büyük Millet Meclisi 19 Eylül 1921'de Başkomutan Mustafa Kemal Paşa'ya kanunla Müşir (Mareşal) rütbesi ve 'Gazi' ünvanını verdi. Daha önce, Meclis tarafından kendisine 5 Ağustos 1921'de Başkomutanlık ünvanı verilmişti. Cepheden gelen önergeyi İsmet (İnönü) ve Fevzi (Çakmak) Paşa'nın imzalarıyla Meclis'e ulaştırması ve kanunla kabul edilmesi bu onurun resmileşmesini sağladı.
Mustafa Kemal'in Osmanlı yönetimiyle yollarının ayrıldığı döneme dair kayıtlar, 8-9 Temmuz 1919 gecesi yapılan telgraf görüşmeleri ve kendisinin Harbiye Nezareti ile Padişah'a gönderdiği istifa telgraflarını da içerir; bu süreçte Mustafa Kemal, resmi rütbesi olmadan milletinin sinesinde mücadeleyi sürdürdü.
15-21 Eylül: Öne Çıkan Olaylar
15 Eylül tarihinde; Agatha Christie'nin doğumu (1890), Osmanlı Sosyalist Fırkası'nın kuruluşu (1910), Birinci Dünya Savaşı'nda ilk tankın Somme'de kullanılması (1916) gibi tarihî notlar yer alır. Ayrıca 1923'te Lozan uyarınca Karaağaç istasyonu teslim alınmış, 1928'de Alexander Fleming küfü bularak "penicillium notatum" adını vermiştir. 1961'de Yassıada Mahkemesi kararları açıklanmış; 2008'de Lehman Brothers iflası gibi uluslararası gelişmeler de bu güne denk gelir.
16 Eylül'de; Ertuğrul Firkateyni faciası (1889), Türkiye'de ilk dişçilik okulunun açılışı (1909), 1961'de Fatin Rüştü Zorlu ve Hasan Polatkan'ın İmralı'da idamı gibi önemli olaylar kayda geçmiştir. Günün diğer notlarında 1950'de NATO başvurusunun reddi ve 1971'de Greenpeace kuruluşu gibi gelişmeler bulunur.
17 Eylül tarihinde 1787'de ABD Anayasası kabulü, 1934'te Türkiye'nin Milletler Cemiyeti üyeliği ve en önemlisi 1961'de Adnan Menderes'in idamı yer alır. Ayrıca çeşitli tarihî ve güncel olaylar listelenir.
18 Eylül'de 1851'de New York Times yayımlanmaya başlaması ve 1970'te Jimi Hendrix'in ölümü gibi kültür-sanat olayları; 1961'de Yassıada mahkumlarının Kayseri'ye nakli de bu güne ilişkindir. 2024'te BM Genel Kurulu'nda İsrail hakkında bir tasarının kabulü de not edilen günlerden biridir.
19 Eylül'de 1575'te İstanbul Rasathanesi'nin açılışı, 1921'de TBMM'nin Mustafa Kemal'e Mareşal rütbesi ve 'Gazi' ünvanı verişi, 1951'de NATO daveti gibi gelişmeler öne çıkar. Ayrıca trafik kazaları, doğal afetler ve kültürel açılışlar gibi kayda değer olaylar mevcuttur.
20 Eylül'de 622'de Hicretin Medine'ye varışı, 1937'de Türkiye'nin ilk resim ve heykel müzesinin açılışı ve 1992'de Musa Anter suikastı gibi ülke tarihine damga vuran olaylar listelenir. 1988'de Naim Süleymanoğlu'nun Seul'deki başarısı da bu tarihle anılır.
21 Eylül'de sinema, kültür ve toplumsal olaylara dair birçok not bulunur; 1943'te İnönü Ansiklopedisi'nin ilk fasikülü, 1980'de siyasi atamalar ve 2016'da Akdeniz'de tekne faciası gibi acı olaylar bu güne ilişkindir.
Değerlendirme
15-21 Eylül haftası, Türkiye ve dünya tarihindeki hem trajik hem de onurlandırıcı olayların bir arada anıldığı bir dönem. Adnan Menderes ve arkadaşlarının yargılanması ile infazı, demokratik tarihte derin yaralar bırakırken; Mustafa Kemal'e verilen Gazi ünvanı Milli Mücadele'nin simgesel hatırlatmalarından biridir. Haftanın günlerine düşen olaylar, geçmişin hafızasını tazelemeye ve tarihî bağlamı yeniden değerlendirmeye işaret ediyor.
