Arktik'te Nadir Sei Balinaları ve Mikroplastik Tehdidi

İstanbul Üniversitesi doktora öğrencisi Güldehan Deryal'in değerlendirmesi

Sefer katılımcısı ve İstanbul Üniversitesi doktora öğrencisi Güldehan Deryal, küresel iklim değişikliği nedeniyle habitat değişikliğinin Arktik'te hayvanları nasıl etkilediğini şu sözlerle anlattı:

"Çünkü artık yaşayamadıkları sulardan çıkıp başka sulara göç etme isteğindeler. Sei balinalarını görmeyi biz de beklemiyorduk. Ancak zaten bütün seyir boyunca izlediğimiz buzulların ne derece eridiğini, fiyortların içine girdiğimizde buzulların ne şiddetle ne sıklıkla eriyerek düştüğünü de çok net gözlemledik. Aslında Sei balinalarını ve diğer tüm hayvan türlerinin de buraya gelmesinin habitat değişikliğinin çok önemli bir parçası olduğunu düşünüyoruz."

İstanbul Üniversitesi'nin üç projesi

Deryal, İstanbul Üniversitesi Kutup Araştırmaları Grubu olarak sefere 3 proje ile katıldıklarını belirterek projelerini şöyle özetledi:

Birinci proje: fitoplanktonların toksin üretim süreçleri ile ilgili çalışma.
İkinci proje: Svalbard Adası’nda artan turizmle beraber gemi boyar maddelerinin yüzey sularındaki artan konsantrasyonunun takibi (bu yıl ikinci kez örnekleme yapıldı).
Üçüncü proje: mikroplastikleri pasif örnekleyici olarak kullanıp üzerlerinde tutunmuş organik kirleticilerin tespitini sağlamak.

Mikroplastikler: Vektör olarak taşıdığı tehlike

Deryal, son 30 yılda artan plastik kullanımının mikro-, makro- ve nanoplastik düzeylerine ulaştığını vurguladı ve Arktik gibi erişimi zor bölgelerde mikroplastikleri faydaya çevirmeyi hedeflediklerini söyledi. Deryal'in ifadeleri:

"Arktik gibi ulaşılması zor ve operasyonel süreci meşakkatli olan yerler için mikroplastikleri aslında faydamıza kullanmak hedefimiz ve mikroplastiği bir pasif örnekleyici olarak kullanacağız. Bunu uluslararası literatüre de Türkiye ekibi olarak kazandıracağımız bir çalışma olmasını hedefliyoruz."

Deryal, mikroplastiklerin üzerine tutunan organik kirleticilerin elektrostatik etkileşimlerle uzun süre yüzeyde kaldığını; özellikle ilaç etken maddeleri, hormonlar ve ağrı kesicilerin canlılarda birikime yol açtığını ve ekosistemde büyük tehdit oluşturduğunu belirtti. Bu çalışmaların Arktik'te ilk kez yapıldığını, operasyonel zorluklar nedeniyle dünya literatüründe sınırlı olduğunu ve Türkiye adına önemli katkı sağlayacaklarını vurguladı.

Deniz buzlarının erimesi ve ekosistem etkileri

5. Ulusal Arktik Bilimsel Araştırma Seferi Bilimden Sorumlu Sefer Lider Yardımcısı Doç. Dr. Erhan Arslan, deniz buzlarının erimesinin deniz ekosistemini önemli ölçüde etkilediğini; eriyen buzla birlikte deniz tabanındaki materyallerin su kolonuna aktığını ve bunun ekosistemi farklı şekilde etkilediğini söyledi. Arslan, ekiplerin farklı derinliklerden su ölçümleri, pigment ölçümleri, mikroplastik analizleri ve eDNA çalışmalarıyla ön bulguları paylaştıklarını, analiz sonuçlarının ilerleyen dönemlerde uluslararası makalelerle duyurulacağını belirtti.

eDNA ile gizli canlıların izlenmesi

Doç. Dr. Rafet Çağrı Öztürk (Karadeniz Teknik Üniversitesi) ise seferdeki çalışmalarını anlatarak ekiplerinin üç projeyle katıldığını söyledi. Ana proje olarak eDNA yöntemiyle deniz memelilerini takip ettiklerini, hem doğrudan gözlemlerle balinaları ve mors varlığını kaydettiklerini hem de farklı derinliklerden alınan su örnekleriyle canlıların bıraktığı DNA izlerini tespit etmeye çalıştıklarını aktardı.

Öztürk, eDNA'nın canlıların dışkı, ağız salgısı veya deri yoluyla suya bıraktığı DNA kalıntıları vasıtasıyla, gözlem olmadan varlık tespitine imkan verdiğini; özellikle Arktik'te kış aylarında gözlemin zor olduğu dönemlerde bu yöntemin önemli olacağını söyledi. Ayrıca ekip, plankton dağılımı, bolluk ilişkileri ve mikroplastik mekansal dağılımını da eşzamanlı örneklemelerle inceliyor.

Sonuç ve önemi

Seferin ön bulguları, Arktik'te gözlemlenen biyolojik değişimler, mikroplastiklerin taşıyıcı rolü ve deniz buzlarının erimesinin ekosistem üzerindeki etkileri konusunda uyarıcı nitelikte. Araştırmacılar, elde edilen verilerin analizlerini tamamlayıp uluslararası yayınlarla paylaşmayı hedefliyor.

Öne çıkan anahtar konular: Sei balinalarının alışılmadık bölgelerde görülmesi, mikroplastiklerin vektör rolü, eDNA ile deniz memelilerinin izlenmesi, ve Arktik buz erimesinin ekosistem etkileri.

Cumhurbaşkanlığı himayelerinde, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı sorumluluğunda ve TÜBİTAK MAM Kutup Araştırmaları Enstitüsü koordinasyonuyla gerçekleştirilen 5. Ulusal Arktik Bilimsel Araştırma Seferi kapsamında Türk bilim insanları, Svalbard Adası ve çevresinde mikroplastikler, canlı yaşamı ve deniz ekosistem değişikliklerini inceledi. Sefer boyunca araştırmacılar, deniz buzlarının erimesinin deniz ekosistemi üzerindeki etkilerini, mikroplastiklerin kirletici taşıyıcı rolünü, Arktik’te nadir görülen Sei balinalarının bölgeye gelişi gibi dikkati çeken gözlemleri ve farklı disiplinlerdeki projelerden elde edilen ön bulguları kayıt altına aldı.