AHMET DURSUN - Snapback (tetik mekanizması) nedir?
2015'teki nükleer anlaşmayı destekleyen 2231 sayılı Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi kararında yer alan ve İran’a karşı uygulanan yaptırımların otomatik olarak geri getirilmesini mümkün kılan mekanizmaya halk arasında "snapback" veya "tetik mekanizması" deniyor. Bu düzenleme, anlaşmaya taraf herhangi bir devletin İran’ın yükümlülüklerini ciddi şekilde ihlal ettiğini düşünmesi durumunda konuyu BM Güvenlik Konseyi'ne taşımasına olanak tanıyor.
Mekanizmanın işleyişi
Bir taraf konuyu Güvenlik Konseyi'ne taşıdığında 30 gün içinde gerekli prosedürler işletiliyor. Bu sürede Konsey, yaptırımların devamı yönünde yeni bir karar almazsa, 2015'te kaldırılan BM yaptırımları otomatik olarak yeniden yürürlüğe giriyor. Bu uygulama için Konsey'de ayrıca yeni bir oylama veya onay aranmasına gerek kalmıyor.
Süre ve zamanlama
Maddenin süresi 18 Ekim 2025 tarihinde sona erecek. İngiltere, Fransa ve Almanya, nükleer meseleye Batı'nın istediği çözüm bulunamazsa mekanizmayı ağustos sonuna kadar işletme niyetinde olduklarını duyurdu; bu da uzatma yapılmazsa müzakereler için dar bir zaman penceresi bırakıyor.
Snapback'ın tarihçesi ve bağlamı
14 Temmuz 2015'te İran ile BMGK’nin 5 daimi üyesi ve Almanya arasında imzalanan Kapsamlı Ortak Eylem Planı (KOEP) çerçevesinde İran, uranyum zenginleştirme faaliyetlerini sınırlamayı ve Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı (UAEA) ile tam işbirliği yapmayı kabul etti. Buna karşılık, BM ve AB yaptırımları 16 Ocak 2016'da kaldırıldı; ancak ihlaller halinde yaptırımların geri gelmesini sağlayan snapback maddesi metne kondu.
2018'de ABD Başkanı Donald Trump ülkesini tek taraflı olarak anlaşmadan çekti ve İran’a yönelik yaptırımları yeniden yürürlüğe koydu. Avrupa ülkeleri kararı desteklemediklerini açıklasa da bu yaptırımların etkisini ortadan kaldırıcı adımlar atılmadı. Ardından İran, taahhütlerini aşamalı olarak durdurdu; 2020'den itibaren ise zenginleştirme oranını anlaşmadaki yüzde 3,67'den yüzde 60'a kadar artırdı.
Müzakereler ve tıkanma
Eski ABD Başkanı Joe Biden döneminde başlayan yeniden müzakereler sonuç vermedi. E3 (İngiltere, Fransa, Almanya) ile Aralık 2024'te dışişleri bakan yardımcıları düzeyinde başlayan görüşmeler de çözüme ulaşamadı. Daha sonra, mart ayında ABD Başkanı Trump'ın İran lideri Ali Hamaney'e gönderdiği bir mektup üzerine ABD ile İran nisanda Umman aracılığıyla dolaylı görüşmelere başladı; taraflar Maskat ve Roma'da beş tur görüştü. Başlangıçta olumlu açıklamalar yapılırken, teknik konulara geçildikçe ABD'nin İran'dan "uranyum zenginleştirme faaliyetlerini tamamen durdur" talebi kabul görmedi ve müzakereler tıkandı.
Görüşmelerin yeniden başlaması planlanırken, İsrail'in İran'a yönelik saldırıları süreci kopardı. 15 Haziran'da planlanan müzakerelerden iki gün önce başlayan saldırılar İran-İsrail arasında 12 günlük bir çatışmaya yol açtı; ABD ise 22 Haziran'da İran'ın nükleer tesislerine yönelik saldırılar gerçekleştirdi. Bu gelişmeler üzerine İran, UAEA ile işbirliğini askıya alan bir yasa çıkardı ve müzakere zemini zayıfladı.
Avrupa'nın hamlesi ve Tahran'ın itirazı
İngiltere, Fransa ve Almanya, aranan çözüm bulunmazsa snapback mekanizmasını işletme tehdidinde bulundu ve İran'ı yeniden müzakereye çağırdı. İran ise Avrupa'nın mekanizmayı işletme konusunda hukuki dayanağı olmadığını savunuyor; Tahran, ABD'nin 2018'de anlaşmadan çekilmesinin ardından Avrupa ülkelerinin yükümlülüklerini yerine getirmediğini ve dolayısıyla "katılımcı" statülerini kaybettiklerini öne sürüyor. Buna karşın Avrupa tarafı, kağıt üzerinde anlaşmadan çekilmedikleri gerekçesiyle 2231 sayılı kararın kendilerine mekanizmayı işletme hakkı verdiğini belirtiyor.
Hangi BM yaptırımları geri dönebilir?
Mekanizma işletildiğinde, 2006-2010 dönemi arasında İran’a karşı alınan 1696, 1737, 1747, 1803, 1835 ve 1929 sayılı kararlar yeniden geçerli hale gelecek. Geri gelmesi muhtemel önlemler arasında şunlar yer alıyor:
- Silah ambargosunun yeniden yürürlüğe girmesi,
- İran’ın nükleer başlık taşıma kapasitesine sahip füze geliştirmesinin yasaklanması,
- Yüzlerce kişi ve kuruluşa yönelik mali ve seyahat kısıtlamaları,
2020'de süresi dolan silah ambargosunun da bu kapsamda tekrar uygulanması söz konusu. En kritik yaptırım ise 1929 sayılı karar; bu karar BM üyesi ülkelere İran’a ve İran’dan yapılan tüm sevkiyatları denetleme ve gerektiğinde el koyma yetkisini veriyor. Böylece İran’ın deniz ticaretinde kullandığı gemilere yönelik müdahaleler mümkün hale gelebiliyor.
